برگزاری پنجمین نشست علمی همایش ملی «پیام شاهنامه، پایندگی زبان فارسی»
پنجمین نشست همایش ملی پیام شاهنامه، پایندگی زبان فارسی در روز چهارشنبه 28 اردیبهشت‌ماه 1401 در فضای ادوبی کانکت برگزار شد. دبیر این نشست، نگارندۀ این سطور، مرسده اسلامی دانشجوی دکتری ادبیات فارسی در دانشگاه فردوسی مشهد بودم که با اشارۀ کوتاهی به هم‌زمانی روز بزرگداشت خیام نیشابوری با هفتۀ پاسداشت زبان فارسی، باب گفت‌وگو با میهمانان فرهیخته و گرامی را چنین گشودم: هر ایرانی در درون خود یک خیام و یک فردوسی دارد. هرگاه احساسات ملی او برانگیخته می‌شود، فردوسی درونش سر بر می‌آورد و شروع به حماسه‌خوانی و حماسه‌سرایی می‌کند و هر زمان آزاداندیشی و بخردی پیشه می‌کند پشت نقاب خیام پنهان می‌شود و رباعیات را زمزمه می‌کند.
نخستین سخنران این نشست دکتر مه‌دخت پورخالقی چترودی عضو هیئت علمی دانشگاه فردوسی مشهد و موضوع سخنرانی ایشان «زبان نمادین دقیقی و فردوسی در پیوند با یگانگی سرو کشمر و آتش زردشت» بود. دکتر پورخالقی با بررسی نمادشناسانه و اسطوره‌شناسانۀ دو نماد آتش زردشت و سرو کشمر در گشتاسپ‌نامه دقیقی گفت: «فردوسی به نمادپردازی رویا پرداخته و مثل سورئالیست‌های امروزی ایده‌آل خود را در قالب خواب نشان داده. دیدن دقیقی در خواب یکی از آن ایده‌آل‌های فردوسی است که به‌صورت نمادین مطرح شده». وی با معرفی نمادهای هم‌پیوند با درخت، به پیوند نمادین نمادین درخت سرو کشمر با نماد آتش زردشت پرداخت و ادامه داد: «فردوسی و دقیقی این دو نماد را یکسان انگاشتند. در شاهنامه نمادها به‌گونه‌ای مطرح شده که به نشانه تقلیل پیدا نکند و مراد دقیقی و فردوسی از این نماد، سرو عالم طبیعی و عینی نبوده بلکه آتش مقدس و فرومند بارگاه اهورامزدا بوده که به‌صورت نمادین به‌صورت سرو درآمده و بارگاه گشتاسپ کاشته شده است. گشتاسپ درخت سرو را نماد دین‌پذیری گرفته و فرمان داده تا بر آن بنگارند: که پذرفت گشتاسپ دین بهی. این پیمان بر درخت نوشته شده و از این روست که عنوان این مقاله و سخنرانی به "عهدنامه درختی" تغییر یافته».
دومین سخنران این نشست، دکتر صالحه غضنفری، مدرس مدعو دانشگاه فردوسی مشهد و مدرس آموزش زبان فارسی به غیر فارسی‌زبانان این دانشگاه و عنوان سخنرانی ایشان «کارکرد تصویر متنی شاهنامه در آموزش زبان فارسی» بود.
دکتر غضنفری دریچۀ جدیدی به روی مدرسان زبان فارسی گشود و زبان تصویری شاهنامه را در خدمت آموزش زبان فارسی به نوآموزان دانست. دکتر غضنفری در تعریف اصطلاح "تصویر متنی" گفت: «زبان ادبی سه مؤلفه اصلی دارد: 1- اندیشه و احساس که در قالب پیام و در لایۀ فکری منتقل می‌شود. 2- موسیقی متن. 3- تصویر آفرینی و خیال انگیزی. مقصود از عبارت تصویر متنی، تصویری است که از طریق کلام در ذهن ترسیم می‌شود». وی در ارتباط این روش آموزش با شاهنامه افزود: «زبان تصویری در شاهنامه صرفاً به‌جهت تزئین یا اطالۀ کلام نیست بلکه به‌دلیل القاء بهتر متن است و تناسب تصاویر ارائه‌شده با موضوع در شاهنامه، به ما در آموزش آن به زبان آموزان کمک شایانی می‌کند». در ادامه دکتر غضنفری به تصاویر دقیق شاهنامه در چند بخش بزمی و رزمی اشاره کرد و از طرح پژوهشی خبر داد که در آن به دو گروه از زبان آموزان با دو شیوۀ تصویر متنی و صرفاً متنی آموزش داده شده و نتیجۀ مثبت آموزش به گروه اول را در مقایسه با گروه دوم، قابل توجه اعلام کرد.
سومین سخنران این نشست، دکتر مریم مؤذن، استاد زبان فارسی دانشگاه لویزویل کنتاکی آمریکا و عنوان سخنرانی ایشان «شاهنامه در متون دورۀ صفوی» بود. دکتر مؤذن نظریات علما و فقهای عصر صفوی را نسبت به شاهنامه و شاهنامه‌خوانی طرح و مقایسه کردند. مطابق سخنان ایشان: «غالب علمای عصر صفوی از جمله شیخ کرکی، شیخ کمره‌ای، میرداماد و شاگردان او شاهنامه را سخن لغو و باطل می‌دانستند و بر این باور بودند که تنها یک فرهنگ، فرهنگ تشیع باید تبلیغ شود و بنابراین هرچه غیر از آن و به‌خصوص داستان‌های مجوس را حرام می‌دانستند و دل خوشی از رسم و رسوم قهوه‌خانه‌ای و نقالی نداشتند. در این میان تنها محمدتقی و محمدباقر مجلسی متعادل‌تر بودند و می‌گفتند که نقل دروغ (مثل داستان حمزه) حرام است و اتلاف وقت اما در مورد شاهنامه این عبارت را به کار برده‌اند که «قصه‌های راستی که لغو و باطل باشد مانند شاهنامه» یعنی شاهنامه را حقیقتی بیهوده می‌پنداشتند. اما از جهت دیگر ایشان نیز در نقل تاریخ اشاره‌ای به تاریخ ایرانیان نداشته و تنها تاریخ سامیان را برشمرده‌اند». در آخر دکتر مؤذن چنین نتیجه گرفت که: «اینکه اقبال مردم در دوره صفوی نسبت به شاهنامه کم نشده و زیادتر شده است به این دلیل است که ایرانیان در طول تاریخ نشان داده‌اند که نمی‌خواهند زبان فارسی و گذشتۀ تاریخی خود را به فراموشی بسپارند».
سخنران چهارم نشست خانم شهره دوستی، دانش‌آموختۀ کارشناسی‌ارشد دانشگاه هنر نیشابور و موضوع سخنرانی ایشان «بازتاب داستان‌های ازدواج شاهنامه در مصورسازی شاهنامۀ شاه تهماسب» بود. خانم دوستی نگاره‌های شاهنامۀ شاه تهماسبی را مورد بررسی قرار داده و گفت: «در این دوره مکتب هرات و مکتب شیراز و ترکمان با هم تلفیق شده و از این تلفیق مکتب تبریز پدید آمده که زندگی‌های درباری و باغ‌های زیبا و پادشاهان را به تصویر می‌کشد. شاهنامۀ تهماسبی 258 نگاره دارد که از این میان 39 نگاره به داستان‌های ازدواج می‌پردازد. بیشترین نگاره‌ها (19 نگاره) مربوط به داستان زال و رودابه بوده. 16 نگاره دقیقا مطابق متن هستند و در برخی نگاره‌ها اختلافات معناداری با متن دارند. به عنوان مثال کلاه قزل‌باشی به جای تارج زرین بر سر سیاوش قرار گرفته و موها و زیبایی‌های زنان در زیر حجاب پنهان است و این گرایشات مذهبی شیعی نگارگران را نشان می‌دهد. همچنین تعداد نگاره‌ها در بخش اساطیری بیشتر است که نشان از اهمیت این بخش نزد مخاطبان شاهنامه در عصر مورد نظر دارد».
آخرين سخنران نشست خانم ملیحه انوشه و عنوان مقالۀ ایشان «مفهوم‌سازی زبانی ارزش عهد و وفای به آن در شاهنامه» بود که متأسفانه به‌دلیل مشکلات اینترنت، ارتباط مجازی برقرار نشد و دبیر نشست مخاطبان برنامه را به خواندن مقالۀ ایشان در مجموعه مقالات همایش دعوت کرد.
این نست با یاد و نامی از استاد محمدعلی اسلامی ندوشن و استاد احسان یارشاطر به پایان رسید.
گزارش: مرسده اسلامی
نظر شما