نشست «چیچست؛ از اسطوره تا تاریخ»

نشست «چیچست؛ از اسطوره تا تاریخ»

ستایش خدای را که آب را بهر زمین آفرید

(کتیبۀ داریوش)

سومین پنج‌شنبه خردسرای فردوسی در 26 مردادماه 1402 همچنان همراه نشستی از جنس آگاهی و تلاش بود. نشستی که با میان‌داری مرسده اسلامی و همکاری آکادمی بامداد به سرانجام رسید و از جنبه‌های مختلف فرهنگی، اساطیری، سیاسی، اقتصادی، حقوقی به آن پرداخته شد.

 مرسده اسلامی سخنان خود را با گزیده‌ای از کتیبۀ داریوش آغاز کرد و در ادامه افزود یکی از رازونیازهای داریوش این بوده «ما را از شر سه چیز در امان بدار! دروغ، دشمن و خشکسالی». یکی از بزرگ‌ترین دغدغه‌های مردم ایران بیم از خشکسالی بوده است. سپس وی به معرفی مهمانان نشست پرداخت.

اولین سخنران مراسم دکتر محمدحسین پاپلی یزدی بود که دربارۀ ابعاد مختلف فرهنگی آب سخن گفت. از قدیمی‌ترین شرکت عالم به نام «قنات» که مردم با اعتماد، اتحاد و انسجام اجتماعی در طول تاریخ آن را پابرجا نگه داشته‌اند و از روزگاران دور تا کنون در فراز و نشیب زمانه آن را حفظ کرده‌اند تا زمانی که دولت در امور آب برای اولین بار در سال 1309 دخالت اداری کرد و مالکیت را در تاریخ‌های نه‌چندان دور و متوالی مانند سال‌های 1313، 1318، 1347 و 1357 بر اساس تئوری‌های واردشده از غرب و دگرگونی‌های سیاسی و اجتماعی ایران از دوش مردم توانمند و اهل تفکر برداشتند.

وی در ادامه افزود با وضع قوانین متعدد، ایجاد سده‌های بی‌شمار، بندهای انحرافی و حفر چاه‌های متعدد و بسیار زیادِ خارج از توان سفره‌های زیرزمینی منطقه و... شرایط را برای آب کشور و به‌خصوص دریاچه ارومیه دشوار کرد. دکتر پاپلی یزدی همچنین افزود تا زمانی که حق و حقوق مردم از آب روشن نشود و قوانین بالادستی اصلاح نشود فعالیت‌های تکنولوژیکی فایدۀ چندانی نخواهد داشت. ایشان همچنین از مشکلات عدیدۀ سیاسی، اجتماعی و فرهنگی در حوزۀ آب سخن گفت و از عدم وجود افراد متخصص با شناخت جامع و کافی از موقعیت و شرایط بحرانی آب ابراز نارضایتی کرد و افزود اگر قوانین اصلاح شوند، مالکیت به مردم بازگردد و نظارت کمی و کیفی وجود داشته باشد و متخصصین فنی و اجتماعی راهکار داشته باشند، می‌توان در طول سال‌های نه چندان نزدیک به آیندۀ آب ایران امیدوار بود.

دومین سخنران فاطمه جهان‌پور استاد مدعو دانشگاه فردوسی بود که «آب» را از منظر اساطیری بررسی کرد. و از بازتاب جایگاه چیچست در اوستا و متون پهلوی سخن گفت. اینکه دو دریاچۀ مقدس در فرهنگ اساطیری ما وجود دارد که بسیاری از اتفاقات مذهبی و ملی در پیرامون آن رخ داده است؛ هامون در سیستان و چیچست در آذربایجان. در ابتدا شرق ایران که خاستگاه سلسله‌های پیشدادی و کیانی است از منظر دینی و مذهبی و آیین زرتشتی و اتفاقات بسیار مهمی که برای ایرانیان از قداست ویژه‌ای برخوردار است، ظهور و بروز می‌یابد اما چون همه امتیازات دین زرتشتی متعلق به شرق بوده و مغان مادی تلاش کردند که آن را به غرب منتقل کنند و سنت‌های شرقی و محوریت ایرانیت شرقی را به غربی سوق دهند.

همچنین وی از آفرینش و تفاوت آن در جهان مادی و اساطیری سخن گفت و درباره آفرینش آب افزود که از یک قطره بزرگ اشک اهورامزدا به وجود آمده؛ شیرین، شفاف، زلال و قابل نوشیدن بوده و با حملۀ اهریمن تلخ، شور و گل‌آلود می‌شود؛ اما اهورامزد به ایزد باران دستور می‌دهد که ببارد و سه شبانه‌روز ابرها می‌بارند و ایزد بادها آن را به سه گوشۀ جهان پخش می‌کند و سه دریای بزرگ، سه دریاچۀ کوچک و دو چشمه‌دربا به وجود می‌آید؛ سوور در نیشابور و چیچست در آذربایجان. از اهمیت و قداست چیچست در آیین زرتشت همین بس که در نیایش‌های روانۀ زرتشتیان جزو معدود عناصری است که مورد ستایش قرار می‌گیرد. جهانپور از پدیدهای اساطیری به موضوعاتی مانند کیخسرو، افراسیاب، هوم، آشکدۀ ‌آذرگشنسب اشاره کرد که در کنار چیچست اتفاق افتاده‌اند.

سومین سخنران دکتر کامران داوری از اینکه چه شد؟ که اورمیه این چنین شد، سخن گفت. وی در ابتدا از عواملی مانند کاهش ورودی بارش‌ها، تبخیر، تغییر اقلیم، دخالت انسان، توسعه کشاورزی، گرمایش زمین نام برد؛ اما مهم‌ترین عامل را تغییر رفتارهای انسانی و تأثیر عمیق آن بر هیدرولوژی دانست. داوری افزود تغییر اقلیم یک واقعیت است که باید شناخت، پذیرفت و در مقابله با آن راهکار داشت. ستاد احیای دریاچۀ اورمیه از افراد دانشگاه شریف هستند که دید پروژه‌ای دارند و این باعث شده است که زمان زیادی را از دست بدهیم. بودجه و جایگاه عملکرد مردم نیز در بعد اجتماعی و اقتصادی دخالت مستقیم در بروز این اتفاق ناگوار داشته است.  تفویض و اختیار لازم به مقامات محلی و مشارکت جوامع محلی داده نشده و خلع انگیزه شده‌اند؛ اما با برنامه‌های راهبردی-مشارکتی می‌توان برنامه متفاوتی را  پی‌ریزی کرد. هماق‌قدر که سیاست‌گذاری مهم است، برنامۀ اجرای سیاست مهم‌تر است. جامع‌نگری، یکپارچگی در سیاست‌های مرتبط با آب، مدیریت دانش می‌تواند با اقدام جمعی حرکت رو به بالا و تفویض حرکت رو به پایین با مشارکت محلی امیدوارکننده باشد.

سخنران بعدی دکتر محمد بخشی محبی بود که دربارۀ نوع مدیریت و نگاه به مسئلۀ اورمیه سخنرانی کرد و از نقش پررنگ و جدی دادستانی در رابطه با این موضوع سخن گفت که مردم باید آگاه باشند و مطالبه‌گری قانونی داشته باشند.وی افزود سازمان‌های مردم نهادی که در زمینه‌های مختلف منابع طبیعی، محیط زیست، بهداشت و... فعالیت می‌کنند، از طریف قانون این اختیار و اجازه را دارند که از وضعیت نابه‌سامان شکایت کنند و پیگیری شود. در مادۀ 66 آیین دادرسی کیفری این امکان وجود دارد؛ اما این اتفاق نمی‌افتد زیرا سازمان مردم‌نهاد از طریق دولت به قوه قضاییه معرفی نشده است. با این حال پیگیری‌های مردمی در دادستانی انجام و دستور قضایی لازم ابلاغ می‌شد.

دکتر بخشی محبی در بخش پایانی سخنان خود افزود «کاش دادستانی‌هایی که مستقیم و غیرمستقیم با اورمیه در ارتباط بودند، جدی‌تر وارد این مسئله می‌شدند. اینکه از کنار بارگاه امام هشتم به غرب هم توجه داریم و از آن سخن می‌گوییم، بسیار ارزشمند است و مردم آنجا به فال نیک بگیرند زیرا ایران متعلق به ما و نسل‌های آینده ماست».